Taliban: Afganistan'da Yeniden Güçlenen Örgüt Nasıl Kuruldu, Bugünlere Nasıl Geldi?

ABD askerleri, 20 yıldır savaştığı Taliban'la anlaşarak, ilk aşamada belirtilen şartlar da yerine getirilmeden Afganistan'dan çekiliyor. Bu çekilmeyi fırsat olarak gören Taliban da, sınır kapıları dahil olmak üzere birçok bölgeyi hızla ele geçiriyor. Ele geçirdiği yerlerde hükümete bağlı okulları, hastaneleri ve mahkemeleri de kapatarak kendi acımasız kurallarını uygulamaya koyuyor. 2001'de ABD'nin Afganistan işgali başladığında yönetimden düşen ancak zaman içinde bazı bölgelere geri dönen ve bugün -bağımsız kaynaklar doğrulamasa da- ülkenin yüzde 85'ini kontrol ettiğini iddia eden Taliban'ın oluşumunu ve bugüne nasıl geldiğini inceledik.

Afganistan: İmparatorluklar mezarlığı Bugünlerde ABD işgalini ve çekilmesini konuşsak da Afganistan, on yıllardır birçok ülkenin işgaline maruz kaldı. Ancak hiçbiri güçlü bir merkezi yönetim oluşturmakta başarılı olamadı. Öyle ki, Afganistan için kullanılan bir ifade var: İmparatorluklar mezarlığı. Bu ifade ne anlama geliyor? Ülke, Çin, İran ve Orta Asya gibi güçlü devletlerin bulunduğu bir coğrafyanın tam ortasında, göç ve ticaret yollarının ortasında kalmış; çok sayıda farklı aşiret, etnik grup ve farklı dillerin konuşulduğu, farklı kültürlerin oluşturduğu bir yapıya sahip. Böyle bir coğrafyada, kanunsuz bir devlet yapısında, çoğunlukla birbirine rakip hatta düşman olan her aşiret ya da etnik grup, kimliğini korumak için kendi bölgesinde sağlam yapılar, evler, fiziksel anlamda kale gibi korunan köyler inşa etmiş ya da dağları siper almış durumda. Bu yapıdaki bir ülkeye girip merkezi yönetim oluşturmak da kolay olmamış. 1979'da başlayan Sovyet Rusya işgali de güçlü bir merkezi yönetim kurmaya yetmedi. Üstelik bu kez, ülkenin bu durumundan faydalanan bir de grup ortaya çıktı: Taliban. Ancak Taliban'ın temelleri Sovyet işgalinin çok öncesinde yatıyor.

Pakistan'ın ayrılıkçı Peştu hareketlere karşı desteklediği İslamcı gruplar Afganistan'ın yüzde 84'ü Sünni Müslümanlardan oluşuyor. Ülkenin karışık etnik yapısında en kalabalık nüfusu, yüzde 38'le Peştular oluşturuyor. Çoğu da ülkenin güneyi ve doğusunda bulunuyor. Yaklaşık aynı sayıda, yani 15 milyon civarında Peştu da ülkenin güneydeki komşusu olan Pakistan'ın kuzeyinde yaşıyor. Bölgedeki İngiliz yönetimi 1947'de sona erip Pakistan bağımsız bir ülke olduğunda, ülkedeki Peştular Afganistan'daki Peştularla birleşerek "Peştunistan" isimli bağımsız bir ülke kurma taleplerini gündeme getirdi. Pakistan'la bölgedeki Peştular arasında gerilim sürerken 1971'de Bangladeş, yıllar önce İslami bir birliktelik altında kurulmuş olan Pakistan'dan ayrılarak bağımsız bir ülke oldu. Bu ayrılık, Pakistan yönetimi için etnik farklılıkların dinin birleştiriciliğinden üstün geldiğinin göstergesi oldu. Ve Afganistan'daki Peştuların etnik kimlik savunuculuğu, Pakistan için daha ciddi bir güvenlik tehdidi olmaya başladı. Böyle bir ortamda Pakistan, Afganistan'da Peştular arasında İslami bir hareketin yayılması için destek vermeye başladı. Böylece etnik milliyetçi duyguların bastırılması hedeflendi. Pakistan'ın istihbarat servisi Servislerarası İstihbarat (Inter-Services Intelligence - ISI), bu amaç doğrultusunda bölgeden getirdiği birçok 'mücahit'e kendi topraklarında, sınır bölgelerinde dini ve askeri eğitim verdi. Bu öğrenciler, yıllar sonra Taliban'ın temelini oluşturacaktı. Taliban, Peştuca "talebeler" anlamına geliyor. Pakistan, eğitimler sırasında öne çıkan, başarılı ve cesur gördüğü öğrencileri de ABD'nin bölgedeki yetkililerine tanıttı.

Sovyet işgaline karşı desteklenen gruplar 1978'de sol görüşlü ve Sovyet destekli askerler darbeyle iktidara geldiğinde, bu İslamcı muhalefet, Pakistan ve ABD'nin desteğiyle ülkeye girerek silahlı bir isyan başlattı. Aralık 1979'da Sovyet lider Leonid Brejnev, doğrudan bir müdahaleyle Kızıl Ordu'yu Afganistan'a gönderdi. Sovyet işgali, Pakistan'dan gelerek silahlı isyan başlatan 'mücahitler'e halk desteğini artırarak daha fazla büyümelerine yol açtı. Büyümelerinin tek sebebi bu değildi; ABD ve Suudi Arabistan'dan gelen yüklü miktardaki maddi yardımlar da, halihazırda Pakistan'da oluşturulup bekleyen hareketin güçlenmesine yol açtı.