T24'ten Aslı Atasoy'a konuşan Zuhal Olcay yaşadığı olumsuz örnekleri ilk keç açıkladı.
işte o röportaj:
Oyunculuk, dışarıdan bakıldığında hayranlık uyandıran bir meslek. Sahne ışıkları, alkışlar ve beyaz perdedeki başarı hikâyeleri göz kamaştırsa da bu dünyanın karanlık bir tarafı da var: Mobbing. Hem de tahmin edilenden çok daha sert bir biçimde.
Türkiye’nin en başarılı oyuncularından Zuhal Olcay, sektörün içinde yıllarca tanık olduğu mobbingin oyuncular üzerindeki yıkıcı etkilerini ve bu mücadelede dayanışmanın ne kadar önemli olduğunu gözler önüne seriyor. “Sadece rol seçmelerinde değil, sette, sahnede, hatta sözleşmelerde dahi mobbingin izlerini görebilirsiniz” diyen Olcay, bu sorunların yalnızca genç oyuncuların değil, usta isimlerin de karşısına çıktığını belirtiyor. Üstelik kadın oyuncular için bu durum daha da zorlayıcı.
Oyuncular Sendikası çatısı altında mobbinge karşı verilen mücadele, bu mesleğin en büyük sınavlarından biri hâline gelmiş durumda. Olcay’ın, mobbing dosyamız için yönelttiğimiz soruları yanıtlarken anlattıkları, sektördeki tüm taraflara yönelik bir uyarı niteliği taşıyor.
Oyunculuk mesleğinde mobbingden söz edebilir miyiz?
Her meslekte olduğu gibi, oyunculukta da mobbing söz konusu. Hem de tahmin edilenden daha sert şekilde. Bu durum çeşitli şekillerde ortaya çıkabiliyor. Rol tehdidi (işi kaybetme korkusu), çalışma koşullarını çekilmez hâle getiren bezdirme politikaları, ücretlerin ödenmemesi, anlaşılan şartların aniden değiştirilmesi, cinsiyet-yaş- dış görünüm ile ilgili adil olmayan muamele, aşağılama, dışlama gibi pek çok başlıktan bahsedebiliriz.
“Sözleşmelerde de mobbing var”
- Tiyatro, sinema ve televizyon dünyasında mobbing, daha çok hangi aşamalarda yaşanıyor? Güç ilişkilerinin etkisinden söz etmek mümkün mü?
Sektörümüzde her aşamada mobbingin gerçekleşebildiğini çok net bir biçimde söyleyebiliriz. Sektörümüzde hiyerarşik bir işleyiş var ve elbette güç ilişkileri mobbingin tam merkezinde duruyor. Örneğin bir seçmede oyuncunun kilosu, yaşı gibi genel fiziksel görünüşü ile ilgili hiçbir profesyonelliğe sığmayan ve kişiyi aşağılayan yorumlar yapılabiliyor. Veya asla olmaması gereken tuhaf taleplerle karşı karşıya kalabiliyorsunuz. Daha sürecin ilk aşamasında, kişilik haklarını ihlal eden ve özgüvenini ciddi anlamda sarsan yaklaşımlar söz konusu oluyor.
Diyelim ki seçme bitti ve rolü aldın. Oyuncu ile sözleşme yapılıyor. Oyuncuların sözleşmelerine baktığınızda, mobbingi yazılı olarak görebilirsiniz. Asla karşılıklılık ilkesi yoktur, oyuncunun tüm hayatı sözleşme ile kontrol altına alınmıştır, akla hayale gelmeyecek cezai şartlar yazılmıştır. Sözleşme başlı başına güç ilişkilerini gösterir. Artık sözleşme imzalandı ve sete çıkıldı. Yönetmen ve yapımcıdan baskıcı ve kaba tavırlar gören oyuncu sayısı çok fazla. Oyuncuyu ekipten izole etmek çok sık gördüğümüz bir yaklaşım. Sektör içinde oyuncunun itibarını zedelemek için yayılan dedikodular, projeden dışlama gibi yöntemler var.
- Genç oyuncular ve sektörün yeni isimleri, mobbing karşısında hangi durumda?
Yıllarını bu mesleğe vermiş, genel tabirle ustamız dediğimiz oyuncular dahi kimi zaman mobbinge maruz kalabiliyor. Ancak sektöre yeni giren genç meslektaşlarımız elbette çok daha riskli bir pozisyonda oluyor. Çünkü henüz baş etme mekanizmaları gelişmemiş oluyor, sektörel gerçekliklere ve dengelere tam olarak hakim olamıyorlar. Yapılan haksızlıklar mesleğin doğası böyleymiş gibi anlatılıyor onlara, bu sebeple yaşanılanları normal süreçlermiş gibi görebiliyorlar.
Dolayısıyla sektöre girebilmek ve mesleklerini yapabilmek için ciddi anlamda hırpalanıyorlar. Genç oyuncuların mobbingle tanışması menajerler veya kast ajansları sürecinden başlıyor ve yapım anında da devam ediyor. Bu sebeple genç oyuncuların da Oyuncular Sendikası çatısı altında bir arada olmaları çok önemli. Temel haklarını öğrenmek, sektörel gerçekliklere acı tecrübeler yaşamadan hakim olmak, çalışma hayatında kendilerini nasıl koruyabileceklerini anlamak için meslektaşları ile bir arada olmalılar. Bu sorunlarla tek başımıza mücadele etmemiz çok zor.
“Kadınlara özel mobbing yöntemleri var”
- Kadın oyuncular, erkek oyunculara oranla mobbinge daha fazla maruz kalıyor mu?
Elbette. Bu zaten evrensel düzeyde tespiti yapılmış bir gerçeklik. Cinsiyet ayrımcılığı var. Kadınlara özel mobbing yöntemleri de var. Bunu bir erkek oyuncuda genel olarak işletemezsin. Aslında Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini de içine alan ve içe içe geçen başlıklar olarak ele alabiliriz bunu. Burada özellikle kadına uygulanan mobbing yöntemlerini saymakla bitiremeyiz. Evet erkek oyuncular da çok sert mobbinglere maruz kalıyor ve sayısı azımsanacak bir boyutta değil. Ama sırf kadın olduğun için, uygulanan mobbing yöntemlerinde çeşitliliğin arttığını görüyoruz.
“En başta hukuki danışmanlık veriyoruz”
- Mobbingin oyuncular üzerindeki psikolojik ve kariyer etkileri nelerdir? Oyuncular, mobbing sonrası sektörde kalmaya devam edebiliyor mu?
Mobbingin psikoloji üzerinde etkisi çok yüksek. Çünkü doğrudan kişilik haklarına saldırı olarak karşımıza çıkabiliyor, mobbing açıkça değil de örtük bir şekilde yapıldığında ise gerçekten zihinsel bulanıklık yaşayabiliyorsun, çünkü yaşadığın durumu anlamlandıramıyorsun. Çok katmanlı bir süreç psikolojik açıdan. Kariyer etkileri ise çok sert olabiliyor. Oyuncular mobbing sonrası sektörde kalabilmek için çok zor süreçlerle baş etmek zorunda kalabiliyor.
Karalama kampanyaları ile sektör içinde oyuncunun itibarını zedelemek için yayılan dedikodular, sosyal medya aracılığıyla yapılan eleştiriler, linç kampanyaları ya da yanlış bilgilendirme sonucu oyuncuların baskı altına alınması, tekliflerin ya da kariyer kararlarının manipüle edilmeye çalışılması, yeteneği ve deneyimi görmezden gelerek kişisel ilişkilere dayalı kararların alınmasının sağlanması gibi o kadar tehlikeli boyutlara varabiliyor ki, bir insan için gerçekten çok zor bir süreç. Bu sebeple mesleği bırakan meslektaş sayımız çok fazla ya da toparlanabilmek için uzun yıllar meslekten uzak durmayı tercih edebiliyorlar.
- Oyuncular Sendikası, mobbing mağdurları için hangi destek mekanizmalarını sunuyor? Bu mekanizmalar ne kadar etkili?
Aslında mobbing konusu tüm çalışmalarımızın ayrılmaz bir parçası. Mobbing, çok çeşitli şekillerde ve yerlerde karşımıza çıkabiliyor. Öncelikle yaptığımız bilgilendirme toplantıları ve eğitimlerde bu konudaki farkındalığı arttırmaya çalışıyoruz. Çünkü önceliğimiz bu durumu engellemek ve yaşanmamasını sağlamak. Tüm çalışmalarımız da en başta buna hizmet ediyor.
Bir kişi mobbinge maruz kaldığında öncelikle tam olarak ne yaşadığını anlamaya çalışıyoruz, hukuki açıdan neler yapılabilir, sosyal açıdan neler yapılabilir buna bakıp hangi destek mekanizması devreye sokulur tespit ediyoruz. Ama en başta hukuki danışmanlık hizmeti verdiğimizi söyleyebiliriz. Bazen oyuncu başka bir sorun ile sendikaya geliyor, o sorunu incelerken oyuncunun aslında mobbinge de maruz kaldığı anlaşılıyor. Biz oyuncuya “Bakın siz bu soruna ek olarak bir de şu haksızlıkları yaşamışsınız gibi” bilgiler veriyoruz.
Dolayısıyla olayın seyri değişebiliyor, argümanlar artabiliyor, oyuncu pek çok alanda hak arayışına girebiliyor. Çünkü bir oyuncu bazen tam olarak ne yaşadığını da tespit edemeyebilir. Bu sebeple, sektöre hakim bir meslek örgütü ile ilerlediğinde, duruma göre çok çeşitli destek mekanizmaları devreye sokulabiliyor. Bize göre her olay biriciktir. Bu sebeple çözümler de çok çeşitli ve farklı olabilir. Önce anlamak, sonra ihtiyaçları tespit etmek, buna göre de doğru çözüm yolları geliştirmek en temel ilkemiz.
Çözümü zorlaştıran sorunlar ve eğilimler
- Sendikaya mobbing başvuru oranları nedir? Mağdurlar size gelmeyi mi yoksa kendileri mi halletmeyi düşünüyor? Sizin tarafınıza gelen şikayetlerde, hukuki destek süreci nasıl işliyor? Başvuruların sonuç alma oranı nedir?
Öncelikle oyuncuların kendi sorunlarını kendileri çözmek gibi bir eğilimi var. Sektörümüzün atipik yapısı, oyuncuların çözüm yollarında da belirleyici oluyor. Mobbinge dair sorunları, daha önce de belirttiğim gibi, başka bir sorunla sendikaya başvurulduğunda, bu sorunun içinde bir alt başlık olarak görüyoruz genel olarak. Örneğin bir oyuncu ücretini alamıyor ya da iş kazası yaşamış veya işten çıkarılıyor gibi. Böyle bir sorunla geliyor aslında ve oyuncuyu dinlediğimizde biz onun bir mobbinge de maruz kaldığını tespit edebiliyoruz.
Haklarını bilen bir oyuncu ise mobbinge maruz kaldığını hemen anlayabiliyor. Unutmamak gerekir ki mobbingin kanıtlanması gerçekten zor olabiliyor. O yüzden sorunu tespit etmek de kanıtlamak da çözmek de karmaşık olabiliyor. Sektördeki yapısal sorunlar ve karmaşık hukuki süreçler oyuncuyu çoğu zaman dava açma konusunda düşündürüyor. Ağırlıkla sorunlarını uzlaşma ile çözmeye zorlanabiliyor veya karmaşık hukuki süreci görünce kendisi de dava açma yoluna gitmeyebiliyor.
Ancak oyuncuların zaten başından itibaren kanuna aykırı çalıştırılması, sektörün hukuki işleyişinde çok kemikleşmiş sorunların olması, oyuncuların istenilen seviyede örgütlü hareket edememesi ve sorunlarla bireysel olarak baş etme eğilimleri çözümleri çok zorlaştırıyor.
“Tecrübeli oyunculara çok iş düşüyor”
- Tecrübeli oyuncular, sektörde yeni başlayanlara mobbing karşısında nasıl destek olabilir? Dayanışmayı artırmak için hangi adımlar atılmalı?
Öncelikle bu sorunlara bireysel olarak değil, bir arada durarak toplu bir şekilde çözüm üretebiliriz. Tecrübeli oyuncuların gençlerde bu şekilde bir farkındalık oluşturması gerekiyor. Yaşanan sorunlar kişinin tek tek çözebileceği meseleler değil. A iş yerinde bu sorunu hâlletmiş olabilirsin ama B iş yerinde yine karşına çıkacak. Şunu unutmamak lazım; var olan sorunu çözmek ikinci aşamadır.
Birinci aşama bu sorunların yaşanmasını engellemektir. Birinci aşamaya gereken önem verilmezse, vakalar bitmez veya azalmaz. Genç meslektaşlarımızın mutlaka meslek örgütleri ile dirsek temasında olması gerekiyor, bu konuda da tecrübeli oyunculara çok iş düşüyor. “Ben tek başıma çözemem ama BİZ çözebiliriz” algısını hızla büyütmemiz lazım.
- Sektörde mobbingi önlemek için yapımcılar, yönetmenler ve oyuncular arasında nasıl bir iş birliği sağlanabilir?
Öncelikle biz atipik bir sektörüz. Sürekli değişen iş yerlerimiz ve işverenlerimiz var. Bu yüzden sektörümüzün işleyişine ve pratiğine uygun çalışma modelleri geliştirmeliyiz. Artık global bir dünyadayız, çalışmalarımız ulusal sınırları aşıyor. Uymamız gereken pek çok yeni düzenleme söz konusu. Bu noktada hem haklarımız için hem de sektörümüzün geleceği için birlikte çalışmayı öğrenmemiz gerekiyor. Ulusal standartlarımızı oluşturmak için Oyuncular Sendikası olarak yoğun bir mesai veriyoruz.
Bu standartlar oluşmazsa bizi bekleyen şey sadece kaos olur. Küçük hesapları bir kenara bırakıp, resmi bütün olarak görmemiz lazım. Bizim sektörümüz Türkiye ekonomisinde ciddi bir öneme sahiptir ve başlı başına bir endüstridir. Hâlâ çağ dışı uygulamaların olduğu, ulusal standartların belirlenmediği, kendi kurallarını oluşturamamış bir sektörü bekleyen gelecek de ortadadır. Bu sebeple akılcı ve gerçekçi olup, tüm tarafların yararına olacak çalışmalara öncelik verilmelidir. Bizim her alan için uluslararası örnekleri de baz alarak hazırladığımız standartlarımız var. Tüm işverenleri ve sektör paydaşlarını bu çalışmaları desteklemeye ve bu çalışmaların içinde olmaya davet ediyoruz.
“Susmayan meslektaşların öncü rolü var”
- Mobbing karşısında susmayan sinema sektörü çalışanları, meslektaşlarına nasıl bir örnek teşkil ediyor? Bu tür dayanışma örnekleri mobbingin azalmasına katkı sağlar mı?
İyi örnekler her zaman birilerine ilham olur ve cesaret verir. Dolayısıyla haksızlık karşısında susmayan bir meslektaşımız öncelikle kendisi için çok ama çok önemli bir adım atmış oluyor. Sorunu görünür kılıp somut hâle getirmesi pek çok meslek örgütünü de harekete geçirebiliyor, var olan çalışmaların seyri değişebiliyor. En önemlisi ise benzer sorunları yaşayan meslektaşlarımız da yalnız olmadıklarını görüyor ve harekete geçiyor. Farkındalığın artmasında en etkili yollardan biri de budur. Ve elbette mobbing de dahil pek çok sorunun yaşanmasını engelleyecek veya tamamen bitirecek bir öncü rolü vardır.